Outline of the biology of Acheta domesticus L. - Zarys biologii świerszcza domowego Acheta domesticus L.

Kieruzel, M.

Wszechswiat. Pazdziernik 96(10): 247-250

1995

Prostoskrzydłe (Orthopł era) są owadami politermicznymi i w większości przypadków do swojego rozwoju wymagają podwyższonej temperatury, a czasami nawet i działania promieni słonecznych. Są to więc głównie gatunki tropikalne i subtropikalne. Niektóre żyją w rejonach suchych, prawie pustynnych.

•

•

PISMO

POLSKIEGO

TOWARZYSTWA

PRZYRODNIKÓW

IM.

KOPERNIKA

WYDAWANE

PRZY

WSPÓŁUDZIALE

POLSKIEJ

AKADEMII

UMIEJĘTNOŚCI

TOM

96

ROK

114

PAŹDZIERNIK

1995

MARIA

KIERUZEL

(Warszawa)

ZESZYT

10

(2382)

ZARYS

BIOLOGII

ŚWIERSZCZA

DOMOWEGO

ACHETA

DOMESTICUS

L.

Prostoskrzydłe

(Orthopł

era)

są

owadami

politer-

micznymi

i

w

większości

przypadków

do

swojego

rozwoju

wymagają

podwyższonej

temperatury,

a

czasami

nawet

i

działania

promieni

słonecznych.

Są

to

więc

głównie

gatunki

tropikalne

i

subtropikalne.

Niektóre

żyją

w

rejonach

suchych,

prawie pustyn-

nych.

Wiele

prostoskrzydłych

z

rodziny

świerszczy

(Gry1-

lidae),

choć

także

preferuje

cieple

środowisko,

rozsze-

rzyło

jednak

swój

zasięg

geograficzny

na

obszary

chłodniejsze,

osiedlając

się

w

zabudowaniach

ludz-

kich,

gdzie

poza

wymaganą

przez

nie

wyższą

tem-

peraturą

znajduje

obfite

i

łatwe

do

zdobycia

poży-

wienie.

Nigdy

nie

towarzyszą

jednak

ludziom

w

ich

przemieszczeniach

na

inne

tereny.

Nie

oddalają

się

od

rejonów,

które

stanowią

ich

naturalne

środowisko.

Znajdują

się

wśród

świerszczy

także

formy

praw-

dziwie

domowe,

których

przykładem

jest

świerszcz

domowy,

Acheta

domesticus.

Gatunek

ten

wraz

z

mi-

gracjami

ludzkimi

rozprzestrzenił

się

na

nowe,

nieraz

bardzo

odmienne

od

rodzimych

obszary.

Dlatego

też

różni

się

on

często

od

fauny

miejscowej.

Świerszcz

domowy

wydaje

się

być

owadem

kosmopolitycznym,

ale

w

rzeczywistości

wymaga

dla

swego

rozwoju

i

życia

określonych

warunków.

Zwłaszcza

dwa

czyn-

niki

są

tu

ważne:

ochrona

przed

niedogodnymi

wa-

runkami

klimatycznymi

i

łatwo

dostępne

pożywienie.

Tak

więc

świerszcz

domowy

szuka

w

pomiesz-

czeniach

ludzkich

nie

tylko

pokarmu,

ale

przede

wszystkim

schronienia

przed

zmiennościami

klimatu.

Trudno

ustalić

rodzimy

region

zoogeograficzny

świerszcza

domowego.

Acheta

domesticus

jest

spoty-

kany

prawie

w

całej

Europie

i

Afryce,

a

także

w

nie-

których

częściach

Azji

i

Ameryki

Północnej.

Pochodzi

prawdopodobnie

z

pustynnych

obszarów

Afryki

Pół-

nocnej

i

Azji

Zachodniej.

W

tych

rejonach

świerszcze

domowe

występują

do

dziś

bardzo

licznie

i

często

można

je

znaleźć

poza

zabudowaniami

ludzkimi.

W

Pakistanie

A.

domesticus

przez

cały

rok

żyje

i

rozmna-

ża

się

poza

domostwami.

W

północnej

Afryce

świerszcz

domowy

rzadko

spotykany

jest

we

wnę-

trzach

mieszkań

ludzkich.

Osiedla

się

jednak

zawsze

w

ich

pobliżu,

w

ścianach

zabudowań,

w

murach,

stosach

kamieni.

Bardziej

na

północ

od

tych

obszarów

świerszcz

domowy

Adzeta

domesticus.

Fot.

T.

A.

Szczuka

248

Wszechświat,

t.

96,

nr

10/1995

można

spotkać

ten

gatunek

w

terenie

na

wolnym

po-

wietrzu

tylko

w

lecie.

W

Europie

A.

domesticus

znany

jest

już

jako

typowy

owad

domowy,

choć

wielokrot-

nie,

przeważnie

w

Europie

środkowej,

znajdowany

był

podczas

upalnych

letnich

miesięcy

poza

budyn-

kami.

Fakty

takie

znane

są

również

z

terenów

Polski.

W

Gorzowie

Wielkopolskim—Wieprzycach

obserwo-

wano

w

sierpniu

licznie

występujące

świerszcze

do-

mowe

między

stertami

desek

w

tartaku,

a

także

pod

kamieniami,

na

świeżo

ułożonym,

jeszcze

nie

eksplo-

atowanym

torowisku

tramwajowym.

Świerszcze

żyły

też

na

otwartej

przestrzeni

w

miejscowości

Skwierzy-

ny

niedaleko

Gorzowa

Wielkopolskiego.

W

literaturze

brak

bliższych

szczegółów

o

warun-

kach

„terenowego"

życia

A.

domesticus

na

obszarach

Afryki

i

Azji.

Informacje

takie

miałyby

cenne

znacze-

nie

przy

porównywaniu

warunków

siedliskowych

i

etologii

świerszcza

żyjącego

na

wolnym

powietrzu,

z

tym

mieszkającym

w

Europie

w

zabudowaniach

lu-

dzkich.

Cykl

rozrodczy

świerszcza

domowego

jak

i

innych

Orthoptera

domowych,

w

przeciwieństwie

do

wielu

Gryllidae,

nie

jest

związany

z

określoną

porą

roku.

Składanie

jaj

odbywa

się

przez

cały

rok.

Dlatego

też

obok

siebie

występują

różne

stadia

larwalne

tego

owada.

Samica

składa

pierwsze

jaja

po

2-3

dniach

od

czasu

kopulacji.

Jaja

przechodzące

przez

pokładełko

są

wprowadzane

na

głębokość

1-2

cm

w

powierzch-

niową

warstwę

ziemi.

Prawidłowość

i

długość

okresu

rozwoju

jaj

uzależ-

nione

są

od

temperatury

i

wilgotności

ziemi,

czy

też

innego

podłoża,

w

które

zostały

złożone.

Jaja

wchła-

niają

z

ziemi

dość

dużo

wody

i

w

miarę

rozwoju

zwiększają

dwukrotnie

swoją

wagę.

Zakres

optymal-

nej

temperatury

jest

dość

szeroki,

bo

zawiera

się

mię-

dzy

16

a

35°C,

jednak

wraz

z

jej

wzrostem

okres

roz-

woju

embrionalnego

zmniejsza

się

liniowo.

I

tak

w

temperaturze

16°C

okres

rozwoju

trwa

54

dni,

a

w

35°C

już

tylko

8-9

dni.

Świerszcz,

tak

jak

i

inne

Orthoptera,

przechodzi

przeobrażenie

niezupełne,

a

więc

w

osobniczym

roz-

woju

tego

owada

występują

dwa

stadia:

larwa

i

po-

stać

dorosła

—

imago.

Liczba

linień

jest

niestała,

a

uzależniona

od

diety

i

warunków

środowiska.

Jeżeli

pokarm

jest

dość

bogaty

w

białko

zwierzęce,

a

tem-

peratura

otoczenia

waha

się

w

granicach

24-28°C,

wy-

stępuje

10-11

linień.

Zrzucony

oskórek

(wylinka)

jest

bardzo

często

natychmiaSt

zjadany

przez

owada.

Świerszcz

domowy

nie

przechodzi

okresu

diapau-

zy,

czyli

czasowego

zahamowania

rozwoju,

dzięki

któremu

owady

jako

organizmy

zmiennociepine

mo-

gą

przetrwać

niekorzystne

dla

nich

warunki

klima-

tyczne,

takie

jak

mróz

czy

suszę.

Natomiast

u

wielu

innych

Orłhoi)tera

mają

miejsce:

diapauza

embrional-

na

(u

Melanoplus

mexicanus

Saussure),

diapauza

lar-

walna

(u

Gryllus

campestris

L.)

lub

też

diapauza

ima-

ginalna

(u

Orłluicanthacris

aegyptia

(L.)).

Świerszcz

domowy

wykazuje

wyraźną

rytmiczną

aktywność

dobową.

Nasilenie

aktywności

przypada

na

okres

między

19

a

24

godziną

doby.

Owady

te

spędzają

dzień

przeważnie

schowane

w

swych

kry-

jówkach.

Rytmem

okołodobowym

zawiaduje

parzysty

ośro-

dek

znajdujący

się

w

przednim

obszarze

protocere-

brum.

Uszkodzenie

części

międzymózgowej

(pars

in-

tercerebralis)

czy

też

odcięcie

od

mózgu

piatów

wzro-

kowych

oraz

zniszczenie

medialnych

komórek

neuro-

sekrecyjnych

mózgu,

wywołuje

utratę

cykliczności

aktywności

świerszczy.

Mechanizm

regulacji

aktywności

tych

owadów

odbywa

się

z

jednej

strony

poprzez

komórki

neurosekrecyjne,

w

których

produkowane

są

cyklicznie

RNA

i

neurosekret,

z

dru-

giej

strony

drogą

nerwową.

Z

chwilą

przejścia

owa-

dów

z

okresu

ciemności

do

okresu

światła

rozpoczy-

na

się

w

komórkach

neurosekrecyjnych

części

mię-

dzymózgowej

synteza

RNA

i

wiążąca

się

z

tym

pro-

dukcja

neurosekretu,

który

hamuje

aktywność

loko-

motoryczną

świerszczy.

W

dzień

światło

działając

na

oczy

złożone,

hamuje

pobudzeniową

aktywność

ciała

centralnego

mózgu

(corpus

centrale)

sprzężonego

z

węzłem

podprzelykowym

(ganglion

suboesophageale),

który

z

kolei

jest

źródłem

stymulacji

węzłów

tułowio-

wych,

odpowiedzialnych

za

ruchliwość

lokomotory-

czną.

Jednocześnie

światło

działa

hamująco

na

ten

węzeł

poprzez

ciała

grzybkowate

(corpora

pedunculała)

mózgu.

Do

takiego

mechanizmu

dołącza

się

także

wpływ

sprzężonych

z

tym

układem

przyoczek.

Ba-

dano

wpływ

na

regulację

cyklu

okołodobowego

in-

nych

czynników

środowiska,

takich

jak

temperatura,

wilgotność

powietrza

czy

obfitość

pokarmu.

Okazało

się,

że

nie

odgrywają

one

tak

dużej

roli

jak

właśnie

warunki

świetlne.

Najważniejszymi

częściami

aparatu

percepcyjnego

świerszcza,

biorącymi

udział

w

utrzymywaniu

kon-

taktu

między

środowiskiem

a

organizmem

tego

owa-

da,

są

czułki,

wyrostki

rylcowate,

złożone

oczy

faset-

kowate,

przyoczka

i

narządy

bębenkowe

(tympanal-

ne).

Czułki

(antennae)

spełniają

wiele

bardzo

ważnych

życiowo

funkcji.

Najważniejszą

z

nich

jest

dotyk,

a

przez

to

i

lokalizowanie

przedmiotów

w

przestrzeni.

Inna,

równie

ważna

rola

czułków,

to

percepcja

woni,

wrażliwość

na

bodźce

chemiczne.

Świerszcze

z

an-

termami

potrafią

wykryć

pożywienie

na

większą

od-

ległość,

natomiast

po

amputacji

tych

przydatków

na-

trafiają

na

pokarm

zupełnie

przypadkowo.

W

czasie

„gry

miłosnej"

—

za

lotów

antenny

spełniają

nie

tylko

funkcje

dotykowe,

ale

i

węchowe.

Dlatego

też

u

świerszczy

pozbawionych

czułków

rzadko

dochodzi

do

kopulacji.

Czułki

odbierają

też

bodźce

mechanicz-

ne,

takie

jak

podmuch

powietrza.

W

takim

przypadku

zwierzę,

przybrawszy

tzw.

pozę

strachu,

po

której

zwykle

następuje

ucieczka,

zawsze

ustawia

czułki

w

kierunku

źródła

bodźca.

Jest

rzeczą

bardzo

chara-

kterystyczną,

że

u

świerszczy

z

amputowanymi

czuł-

kami

reakcja

ucieczki

jest

opóźniona.

Prawdopodob-

nie

antenny

odgrywają

też

rolę

przy

percepcji

wilgoci.

Czułki

mają

również

dość

duże

znaczenie

dla

rozpo-

znawania

temperatury.

Zakres

optymalnej

tempe-

ratury

jest

taki

sam

dla

świerszcza

mającego

antenny

i

pozbawionego

ich,

ale

reakcja

oddalania

się

od

źródła

ciepła

u

owada

normalnego

występuje

przy

36,5°C,

natomiast

u

świerszcza

bez

czułków

dopiero

przy

40,5°C.

Oczywiste

jest

więc

stwierdzenie,

że

świerszcze

pozbawione

czułków

mają

zmniejszoną

zdolność

reagowania

na

bodźce

zewnętrzne.

Segment

jedenasty

odwłoka

jest

opatrzony

nitkami

końcowymi

czyli

tzw.

wyrostkami

rylcowymi

(cera).

Wszechświat,

t.

96,

nr

1011995

249

Cerci

świerszcza

domowego

są

przede

wszystkim

ważnym

narządem

dotyku;

podobnie

jak

i

antenny

są

też

u

Gryllidae

receptorami

bodźców

mechanicz-

nych

(dotknięcia,

podmuchu

powietrza

itp.).

Organa-

mi

dotyku

są

tu

komunikujące

się

z

komórkami

zmysłowymi

liczne

szczecinki.

Stwierdzono,

że

po-

krycie

brzusznej

strony

wyrostków

rylcowych

war-

stwą

wazeliny

powoduje

znaczne

obniżenie

reakcji

na

dźwięk.

Wydaje

się

więc,

że

receptorami

dźwięku

są

długie

sensille

trichoidalne

skupione

na

tym

właśnie

obszarze

cerci.

Te

włoskowate

twory

kutikularne

są

szczególnie

wrażliwe

na

dźwięki

o

niskiej

częstotli-

wości.

W

przypadku

percepcji

częstotliwości

dźwięku,

sensille

okazały

się

bardziej

wrażliwe

niż

narządy

tympanalne

świerszczy.

Wyrostki

rylcowe

są

też

wrażliwe

na

bodźce

termiczne.

Układ

wzrokowy

Acheta

domesticus

stanowią

para

oczu

złożonych

(o‹.:u/i)

i

sprzężone

z

nimi

funkcjonal-

nie

3

przyoczka

(oceni).

Oczy

złożone

składają

się

z

dość

dużych

ommatidiów

o

bardzo

grubej

rogówce.

Liczba

ommatidiów

jest

różna

u

obu

płci

tego

owada.

Samce

mają

oczy

złożone

z

3480

ommatidiów,

a

sa-

mice

tylko

z

2580.

Elektrofizjologiczne

badania

wyka-

zały

widzenie

barwne

i

dichromatyczny

system

wzro-

kowy

A.

domesticus.

Oko

świerszcza

adaptowane

do

ciemności

reaguje

jeszcze

wyraźną

zmianą

potencja-

łów

na

brak

światła

monochromatycznego

o

długości

fali

wynoszącej

680

nanometrów.

3

przyoczka

ustawione

są

na

głowie

świerszcza

w

trójkąt.

Środkowe

jest

najbardziej

wysunięte

ku

przo-

dowi

głowy

i

położone

między

czułkami

owada.

Pole

widzenia

przyoczek

bocznych

(ocelli

laterales)

leży

w

zasięgu

pola

widzenia

oczu

złożonych.

Natomiast

po-

le

widzenia

przyoczka

środkowego

(ocellus

medialis)

leży

wewnątrz

wspólnych

pól

przyoczek

bocznych

i

oczu

złożonych.

Ocelli

biorą

udział

w

percepcji

zmian

intensywności

światła,

a

ich

zniszczenie

powoduje

za-

burzenia

w

odpowiedzi

owadów

na

bodźce

wzroko-

we.

Przyoczka

owadów

o

aktywności

wieczornej

lub

nocnej,

a

więc

również

i

świerszcza

domowego,

są

organem

niezbędnym

do

prawidłowego

funkcjono-

wania

systemu

wzrokowego.

Stwierdzono,

że

u

ta-

kich

właśnie

owadów

przyoczka

boczne

są

większe,

a

więc

i

ich

optyczna

siła

światła

jest

większa

w

po-

równaniu

z

ocellami

owadów

o

aktywności

dziennej.

Został

stwierdzony

związek

układu

przyoczek

z

me-

chanizmem

regulującym

rytm

okołodobowy

owa-

dów.

Badania

nad

pozbawionymi

oceni

karaluchami

amerykańskimi

(Periplaneta

americana)

wykazały,

że

rytm

aktywności

tych

zwierząt

ulega

rozregulowa-

niu,

a

więc

przyoczka

zapewniają

także

prawidłowe

funkcjonowanie

rytmu

okołodobowego

owadów.

Aparat

dźwiękowy

świerszczy

(Gryllidae)

znajduje

się

na

schitynizowanych

skrzydłach

I

pary.

Składa

się

on

z

2

trących

o

siebie

części:

żeberka

i

pilniczka.

Na

każdym

skrzydle

wykształcają

się

zarówno

żeberko

jak

i

pilniczek.

W

wytwarzaniu

dźwięków

bierze

jed-

nak

udział

żeberko

lewego

i

pilniczek

prawego

skrzydła.

Podczas

ćwierkania

świerszcz

unosi

nieco

skrzydła

nad

tułów,

rozsuwa

je

i

wprawia

w

wibru-

jący,

poziomy

ruch.

Dźwięk

powstaje

w

chwili

po-

tarcia

żeberka

o

liczne

ząbki

pilniczka.

Przy

jednora-

zowym

zwarciu

skrzydeł

powstaje

jeden

puls

dźwięku.

Każdy

puls

składa

się

z

pewnej

liczby

okre-

sów

(cykli)

odpowiadającej

ilości

ząbków

pilniczka,

o

które

ociera

się

w

danej

chwili

żeberko.

Tak

więc

jeden

okres

powstaje

w

chwili

potarcia

żeberka

o

je-

den

ząbek

pilniczka.

Spośród

Gryllidae

ćwierkają

tylko

samce.

Samice

choć

„nieme"

mają

również

normalnie

wykształcony

aparat

dźwiękowy.

Repertuar

dźwiękowy,

chara-

kterystyczny

dla

poszczególnych

gatunków

świersz-

czy,

jest

wrodzony.

W

śpiewie

Acheta

domesticus

wyróżniono

3

podsta-

wowe

typy

pieśni:

1)

pieśń

przywołującą

(ang.

calling

song),

2)

pieśń

zalotną

(courtship

song),

3)

pieśń

agre-

sywną

(aggressive

song).

Sposób

wykonywania,

para-

metry

fi

zyczne

i

znaczenie

trzech

rodzajów

pieśni

są

różne.

Promień

tzw.

pola

akustycznego,

w

którego

obrębie

intensywność

dźwięków

pieśni

przywołującej

jest

wystarczająco

silna,

aby

pobudzić

receptory

słuchowe

innego

osobnika,

ma

w

warunkach

naturalnych

około

4

m.

Częstotliwość

pieśni

przywołującej

wynosi

4000

Hz,

szybkość

rytmu

26

pulsów

na

s,

a

na

jeden

sły-

szalny

przez

człowieka

dźwięk

składają

się

2-3

pulsy.

Emitowanie

pieśni

zalotnej

rozpoczynane

jest

przez

samce

w

pobliżu

samicy.

Zidentyfikowano

2

fazy

pieśni

zalotnej.

Pierwsza

—

poprzedzająca

pieśń

za-

lotną

—

jest

bardzo

podobna

do

pieśni

przywołującej.

Samiec

wykonuje

ją,

gdy

znajdzie

się

blisko

samicy

i

gdy

ta

nie

przejawia

wobec

niego

żadnego

zaintere-

sowania.

Jeśli

partnerka

zaczyna

się

oddalać,

w

pieśni

zalotnej

wzrasta

ilość

elementów

śpiewu

przywołu-

jącego.

Właściwa

pieśń

zalotna

pojawia

się

tuż

przed

kopulacją.

Ilość

pulsów

w

jednym

dźwięku

wzrasta

wtedy

do

8,

a

nawet

do

12.

Częstotliwość

pieśni

za-

lotnej

wynosi

najczęściej

9000

Hz.

Pieśń

agresywna

lub

też

pieśń

rywalizacji

ma

na

celu

odstraszanie

ewentualnych

rywali

pojawiających

się

na

terytorium

już

zajętym

przez

jednego

samca.

Emitowana

jest

ona

także

zawsze

podczas

walki

dwóch

samców

świerszczy.

Pojedyncze

dźwięki

tej

pieśni

składają

się

z

5-15

pulsów.

,Badania

prowadzone

na

świerszczu

polnym

Gryllus

campestris

L.

wykazały,

że

ośrodek

śpiewu

znajduje

się

w

ciałach

grzybkowatych

mózgu

tego

owada.

Do

corpora

pedunculata

docierają

bodźce

z

re

ceptorów

ta-

kich

jak

oczy

i

narządy

tympanalne,

a

także

impulsy

z

brzusznego

łańcuszka

nerwowego,

sygnalizujące

obecność

dojrzałego

spermatoforu.

Emitowanie

pieśni

zalotnej

rozpoczynają

tylko

samce

z

rozwiniętym

spermatoforem.

Rodzaj

wytwarzanej

pieśni

zależy

od

pobudzenia

specyficznych

loci

ciał

grzybkowatych.

Pobudzenie

kielicha

(calyx)

hamuje

śpiew,

podczas

gdy

pobudzenie

płatów

i

nóżki

(pedunculus)

inicjuje

pieśń

przywołującą

lub

agresywną.

Samica

świerszcza

domowego

słysząc

pieśń

przy-

wołującą

kieruje

się

do

źródła

dźwięku

—

ćwierka-

jącego

samca.

Spośród

różnych

dźwięków

identyfi-

kuje

te

właściwe

jej

gatunkowi.

Przywoływana

pieś-

nią

podąża

do

swego

partnera.

Dźwięki

emitowane

przez

świerszcze

odbierane

są

przez

tympanalne

narządy

słuchu

tych

owadów

znaj-

dujące

się

na

goleniach

przednich

odnóży.

Zakres

od-

bieranych

dźwięków

jest

zawarty

pomiędzy

300

a

8000

drgań

na

sekundę

(Hz).

Słuchowe

analizatory

przystosowane

są

do

wykonywania

3

zadań:

1)

250

Wszechkviat,

t.

96,

nr10/1995

wyróżniania

z

ogólnego

szumu

sygnałów

specyficz-

nych

dla

danego

gatunku,

2)

rozróżniania

sygnałów

wewnątrzgatunkowych

i

3)

umiejscowienia

źródła

dźwięku

w

przestrzeni.

Wysyłanie

porozumiewaw-

czych

sygnałów

akustycznych

działających

jako

„has-

ła"

przez

jednego

osobnika

i

ich

właściwy

odbiór

przez

drugiego

umożliwia

wystąpienie

odpowiednie-

go

do

sytuacji

zachowania

się,

a

więc

np.

odnalezienie

się

osobników

przeciwnych

płci

i

łączenie

się

ich

w

pary,

czy

też

walkę

między

dwoma

samcami.

Ele-

ktrofizjologiczne

doświadczenia

wykazały,

że

w

na-

rządach

tympanalnych

świerszczy

znajdują

się

dwa

pola

o

różnej

wrażliwości

percepcyjnej.

Sensille

pro-

ksymalnej

części

tego

organu

przyjmują

dźwięki

o

ni-

skiej

częstotliwości

(optimum

4-5

kHz),

a

sensille

dys-

talnej

części

reagują

na

drgania

o

wysokiej

częstotli-

wości

(optimum

16

kHz).

Wypełnianie

większości

funkcji

biologicznych

orga-

nizmu

uwarunkowane

jest

przez

podstawowe

rodza-

je

wrodzonego

zachowania

się

zwierzęcia:

kinezy

i

zachowanie

się

taktyczne

oparte

na

tropotaksji.

Dla

świerszcza

domowego

charakterystyczne

jest

szuka-

nie

kontaktu

z

twardym

przedmiotem,

a

więc

tigmo-

kineza.

U

Acheta

domesticus

występuje

wyraźna

foto-

taksja

ujemna,

a

także

termo-

i

higrotaksja

dodatnia.

Obserwowano

też

zdecydowany,

prostoliniowy

ruch

świerszczy

do

czarnego

ekranu

lub

czarnych

przed-

miotów

(dodatnią

skototaksję),

występujący

nawet

przy

bardzo

niskim

natężeniu

oświetlenia.

Łatwość

prowadzenia

hodowli

świerszczy

domo-

wych,

szybkie

rozmnażanie

się

i

rozwój

tych

owa-

dów,

a

przede

wszystkim

brak

diapauzy

umożliwia

dokonywanie

obserwacji

i

badań

przez

cały

rok.

Dzię-

ki

prostym,

ale

jednocześnie

i

nie

nazbyt

ubogim

re-

akcjom

w

porównaniu

z

innymi

owadami

laborato-

ryjnymi,

jak

patyczaki

czy

karaczany,

świerszcz

do-

mowy

jest

z

pewnością

dobrym

obiektem

badań

be-

hawioralnych.

Świerszcze

trzymane

w

domu,

w

ter-

rarium

ustawionym

gdzieś

blisko

ciepłego

kaloryfera,

wieczorami

będą

dawały

wspaniałe,

ćwierkające

kon-

certy.

W

zamian

wystarczą

im

okruszki

chleba,

kilka

ziaren

kaszy,

odrobina

białego

sera,

kawałek

jabłka

czy

marchewki,

od

czasu

do

czasu

coś

zielonego

—

listek

sałaty

czy

zwykłego

mlecza

z

trawnika

i

poj-

niczek

z

wodą.

Wymagania

małe,

a

przyjemności

z

domowych

świerszczy

dużo.

Opracowanie

wykonano

w

ramach

działalności

statutowej

tematu

6.09

In-

stytutu

Nenckiego.

Wpłynęło

10

IV

1995

Mgr

Maria

Kieruzel

pracuje

w

Pracowni

Etologii

Zakładu

Neu-

rofizjologii

Instytutu

Nenckiego

PAN

w

Warszawie

HELENA

PITERA

(Kraków)

ARAUKARYTY

-

DRZEWA

SKAMIENIAŁE

Z

OKOLIC

CHRZANOWA

Wraz

z

powstaniem

życia

na

ziemi

nastąpił

rozwój

miliardów

istot

roślinnych

i

zwierzęcych.

Większość

tych

organizmów

nie

pozostawiła

po

sobie

śladów,

a

tylko

nieznacznej

ich

części

udało

się

„zapisać"

w

dziejach

ziemi

w

formie

skamieniałości.

Wymarłe

ro-

śliny

różniły

się

od

obecnych.

Duże

rośliny,

jako

ska-

mieniałości

zachowały

się

fragmentarycznie.

Są

one

zwykle

barduo

zmienione

pod

względem

chemicz-

nym

i

często

fi

zycznym.

Zmiany

fizyczne

to

defor-

macje

powstałe

na

skutek

kompakcji

pod

wpływem

nacisku

warstw

skalnych.

Zmiany

chemiczne

to

zastąpienie

materiału

organicznego

mineralnym,

albo

wzbogacenie

tkanki

roślinnej

w

węgiel.

Cała

przemia-

na

roślin

do

postaci

zachowanej

dzisiaj,

po

niejednokrotnie

setkach

milionów

lat,

to

proces

okre-

ślony

mianem

fosylizacji

(tac.

fossilis

—

wykopany).

Organiczna

substancja

w

szczątkach

kopalnych

zo-

stała

zastąpiona

związkami

mineralnymi,

najczęściej

krzemionką,

węglanem

wapnia

i

magnezu,

siarcz-

kami

żelaza

itp.

Związki

te

wypełniały

tkanki,

błony

komórkowe

i

komórki.

Ciemniejsza

barwa

błony

ko-

mórkowej

świadczy

o

pozostałości

wyjściowej

sub-

stancji

organicznej.

W

Polsce

m.in.

w

okolicach

Kwaczały,

Regulic,

Ba-

bic

(wsie

położone

na

wschód

od

Chrzanowa)

aż

na

południe

do

doliny

Wisły

znaleziono

ślady

skrzemie-

niałego

„lasu

szpilkowego"

w

arkozie

kwaczalskiej

wieku

górnokarbońskiego.

Po

roślinach

tych

pozosta-

ły

fragmenty,

pnie

i

gałęzie

określone

przez

M.

Ra-

ciborskiego

(1889)

jako

Dadoxylon

schrollianum

i

Da-

doxylon

rolki,

a

Wiśniewska-Zelichowska

(1966)

zali-

cza

te

drzewa

do

gatunku

Dadoxylon

saxonicum.

Ra-

ciborski

uznał,

iż

„las

kwaczalski"

był

podobny

do

lasów

araukariowych

obecnie

rosnących

w

Ameryce

Południowej.

Okazy

te

są

również

podobne

do

araukarytów

czeskich

i

saskich,

u

których

też

brak

pierścieni

rocznych

i

które

wykazują

podobny

stan

zachowania.

Utworami

macierzystymi

dla

skrze-

mieniałych

pni

„araukarytów"

są

osady

piaszczyste

typu

arkoz.

Araukaryty

z

arkozy

znajdujemy

na

polach,

w

lesie,

na

dnie

głębokich

wąwozów;

wystają

nieraz

ze

stro-

mych

ścian.

W

czasie

obfitych

opadów

wypłukuje

je

woda,

wypadają

ze

ścian

na

dno,

krusząc

się

na

ka-

wałki.

Obecnie

w

niektórych

wąwozach

znajdują

się

dzikie

wysypiska

śmieci

i

trudno

jest

się

tam

udać

na

poszukiwanie

skrzemieniałych

„araukarytów";

nie

ma

też

mowy

o

znalezieniu

dużych

okazów

takich

jak

np.

30-40

lat

temu.

Jednak

miejscami

fragmenty

pni

są

bardzo

liczne.

Drzewa

te

musiały

być

dość

po-

tężne,

pnie

osiągały

bowiem

do

1

m

średnicy.

Arkoza

jest

słabo

scementowana,

ze

spoiwem

ila-

stym,

czasami

serycytowym

lub

kalcytowym.

Często

można

w

niej

spotkać

uwodniony

wodorotlenek

że-